Lidewei Philips

Heropleving van een oude traditie

Voor mijn masterproef afgelopen jaar, ging ik op zoek naar de oorsprong van de Keltische harp.

Zo belandde ik bij de oude Ierse harp of clarsach.

Alhoewel het meer dan 2000 jaar geleden is dat de Kelten op de Britse eilanden gevestigd zaten, leeft hun bezieling voort in de vele generaties na hen, tot op de dag van vandaag.

De oude Ierse harp is het symbool van Ierland, dat ook op hun munten pronkt. Het is de traditie van dit middeleeuwse instrument die ik herontdekt heb, als een van de weinigen in België en Nederland. De passie die ik voel voor dit instrument, wil ik graag met u delen.

Een paar opnames van mijn masterproef, kan u hieronder bekijken of onder de knop 'video's'.

Traditionals Fair Molly en The Butterfly op clarsach

The Fairy Queen van Turlough O'Carolan op klepjesharp

Mijn onderzoek

Over de oude Ierse harp is weinig of niets met zekerheid geweten. Er zijn geen geschreven bronnen over het bestaan van deze harp. Dat ze een bloeitijd kende in de 14de eeuw en wat haar eigenschappen waren, is vooral bekend door recent onderzoek naar een revival in Ierland in de 18de eeuw. Tot die tijd was de orale traditie de enige vorm waarin van generatie op generatie de speeltechniek en het repertoire werden overgedragen.

Mijn onderzoek wil daarom een bijdrage leveren om meer bekendheid te geven aan dit oude instrument, dat sinds enkele decennia een nieuwe revival meemaakt. In de 18de eeuw werd al een poging gedaan om de traditionele muziek te redden en de clarsach weer op de voorgrond te plaatsen. Maar nadat er vele nieuwe instrumenten op de markt kwamen, die een gemakkelijkere techniek en meer speelmogelijkheden hadden dan de clarsach, was er in de 19de eeuw zelfs sprake van een volledig uitsterven, tot er aan het einde van de 20ste eeuw weer vernieuwde interesse in de oude Ierse muziek kwam.

1) Een 'Keltische' harp

De term ‘Keltisch’ suggereert een Keltische afkomst, dus ‘rechtstreeks afkomstig van de Kelten’, verschillende voorchristelijke volkeren die rond 500 voor Christus (v.C.) leefden. Deze volkeren zouden in hun hoogdagen over het vasteland van Europa verspreid gezeten hebben. Nadien zouden ze verjaagd zijn door de Romeinen, voornamelijk naar de Britse eilanden. Alhoewel nieuw onderzoek zou aantonen dat de Britse eilanden hun bakermat was, van waaruit ze de rest van Europa wilden veroveren.

De benaming ‘Kelt’ komt van het Griekse ‘keltoi’, wat vrij vertaald ‘barbaar’ betekent. Het was de naam die de Grieken gaven aan de volkeren die ten noorden woonden van de Griekse kolonie Massalia (het huidige Marseille in Frankrijk).

De term ‘Keltisch’ is een vage term. In het begin van de renaissance hadden mensen nood aan nieuwe manieren om hun verleden te begrijpen. Door de uitvinding van de boekdrukkunst rond 1450 konden oude Griekse en Romeinse teksten verspreid worden, waardoor ook het gewone volk leerde over zijn Keltische voorouders. De geletterdheid in Europa nam in die tijd sterk toe, waardoor hier meer interesse in was. Men kwam erachter dat er nog veel van deze Keltische cultuur en talen in gebruik was, waardoor een deel van het volk zichzelf als ‘Keltisch’ begon te zien. Sindsdien bestaat ‘Keltisch’ in een geromantiseerde vorm.

Keltische muziek staat dus niet voor een muziekgenre maar voor de aanduiding van verschillende stijlen, namelijk de muziek in de landen waar men een Keltische taal spreekt of sprak. Het gaat over de muziek die voortkomt uit de traditionele volksmuziek van deze verschillende landen. Deze landen zijn: Bretagne aan de westkust van Frankrijk, Ierland, delen van Engeland (Cornwall, het eiland Man), Schotland en Wales.

De term ‘Keltisch’ is dus eigenlijk een onbestaand iets. De term is maar in de late romantiek in gebruik genomen en er is weinig of geen bewijs dat de harp daadwerkelijk door de Kelten bespeeld werd. De term ‘Keltische harp’ is ontstaan toen de pedaalharp op de markt kwam. Aangezien de klepjesharp gedoemd was tot uitsterven, zocht men een manier om deze harp weer aantrekkelijk te maken. De klepjesharp heeft in wezen niets met de Kelten te maken. De Ier John Egan verzon voor zijn ‘portable harp’, een soort klepjessysteem dat meer mogelijkheden bood op de oude Ierse harp. Aangezien hij van Ierse afkomst was, was de link naar ‘Keltisch’ snel gemaakt. Alle harpen die erna kwamen en enigszins leken op deze ‘portable harp’ van Egan, werden dan maar Keltische harp genoemd.

2) Gaelische harp of oude Ierse harp

De naam ‘clarsach’ is Gaelic voor harp. In veel literatuur wordt deze harp dan ook Gaelische harp genoemd. Deze benaming werd in Engeland geïntroduceerd rond de 15de eeuw. De term sloeg daar op de oude Ierse en Schotse harp met metalen snaren.

De houtsoorten die men terugvond in clarsachs zijn vooral wilg, maar ook es en populier. De snaren die teruggevonden werden, zijn steeds van metaal, zoals brons en ijzer. Sommigen beweren echter dat er ook goud en zilver in verwerkt werd. Metalen snaren zijn uiteraard minder flexibel dan bv. nylon of darm die tegenwoordig gebruikt worden, maar het materiaal gaat wel langer mee.

De clarsach wordt op een heel andere manier bespeeld dan de huidige harp. Er wordt gebruik gemaakt van een ‘Keltische oriëntatie’, wat betekent dat het instrument op de linkerschouder gelegd wordt in plaats van op de rechterschouder. Dit houdt in dat de rechterhand de bassnaren moet betokkelen en de linkerhand de melodie.

In tegenstelling tot andere harpen, heeft de clarsach metalen snaren. Dit zorgt ervoor dat de snaren enorm lang doorklinken en vraagt dus om een aparte techniek. Hiervoor heb ik mij gebaseerd op de bevindingen van Ann Heymann, een van de voornaamste figuren in de huidige revival van de clarsach. Zij heeft onderzocht hoe de techniek waarschijnlijk gehanteerd werd. Zo ontdekte ze een heel systeem van spelen met de nagels en dempen met de vingertoppen.

3) Bekende clarsachs

De keuze aan clarsachs is niet breed. De oudste drie dateren uit de late middeleeuwen: de Brian Boru of Trinity college clarsach, de Queen Mary clarsach en de Lamont clarsach. Dit zijn meteen ook de drie bekendste clarsachs. De eerst genoemde bevindt zich momenteel in Dublin, de andere twee in Edinburgh, hoewel ze waarschijnlijk alle drie voortkomen uit Argyll, aan de westkust van Schotland.

Deze harpen hebben alle drie ongeveer dezelfde grootte, ca. 30 snaren en zijn speelbaar op de schoot. Ze hebben alle drie een ‘low headed’ design, wat slaat op de hals van de harp die redelijk laag gevormd is. Dit verandert door de eeuwen heen, omwille van smaak.

Brian Boru clarsach

Queen Mary clarsach

Lamont clarsach

Bron afbeeldingen: Campen, A. van. (1978). Het kleine harpenboek. Amsterdam: Broekmans & Van Poppel.